De zaak Zjivago – Peter Finn & Petra Couvée
De publicatie van de wereldberoemde roman Dokter Zjivago, verboden in de Sovjet-Unie en in 1957 in het Westen verschenen, leidde tot een van de grote culturele stormen tijdens de Koude Oorlog.
In de publicatiegeschiedenis van deze roman hebben inlichtingendiensten een belangrijke rol gespeeld. Dat geldt ook voor de Nederlandse BVD, die in opdracht van de CIA de eerste Russische editie bij het Haagse Mouton & Co liet drukken. De distributie van deze uitgave vond plaats vanuit het paviljoen van de Heilige Stoel op de Wereldtentoonstelling in Brussel. Zo is Pasternaks roman via Russische bezoekers de Sovjet-Unie in gesmokkeld.
De zaak Zjivago is een spannend geschreven boek over een belangrijke periode uit de recente geschiedenis en over een roman die de wereld op z’n kop zette. Het is ook een onweerstaanbaar portret van de auteur Boris Pasternak, die in 1958 de Nobelprijs voor de Literatuur kreeg toegekend maar gedwongen werd deze te weigeren.
Groot wereldnieuws in het voorjaar van 2014 was de publicatie in The Washington Post waarin de auteurs het bewijs leverden dat de CIA met de roman wilden bijdragen aan de ondermijning van de Sovjet-Unie.
Zo’n twaalf jaar geleden las ik ‘Dokter Zjivago’. Een roman, geschreven door Boris Pasternak, en die een diepe indruk bij me achterliet. Soms wat langdradig en melodramatisch, maar een tijdloos meesterwerk van deze Russische dichter en schrijver. Het is niet zo maar een roman, maar ook een autobiografie.
Dr. Zjivago werd in 1965 verfilmd door David Lean met Julie Christie en Omar Sharif in de hoofdrollen. De film werd bekroond met maar liefst 5 Oscars.
Nu ik ‘De zaak Zjivago’ gelezen heb, besef ik eigenlijk pas wat een impact ‘Dokter Zjivago’ in die tijd moet hebben gehad in een tumultueus en verdeeld Rusland. Pasternak schrijft behalve een romantisch verhaal ook erg gedetailleerd over de periode van de Russische Revolutie. We volgen in ‘De zaak Zjivago’ het leven van Boris Pasternak, een heftig leven in een land waar een burgeroorlog woedt en bestuurt wordt door een dictator. Waar vrij denken en handelen verboden is en dat is ook de reden waarom ‘Dokter Zjivago’ gecensureerd werd. Vrijheid van meningsuiting kennen ze in Rusland niet. Wie ook maar één verkeerd woord tegen de staat zegt of schrijft, wordt verbannen naar een werkkamp en uiteindelijk vermoord. Wonderbaarlijk is dat Pasternak om zijn gedichten en deze roman nooit om het leven gebracht is. Er werd altijd wel een andere zondebok gevonden.
De cover van ‘De zaak Zjivago’ doet dossier-achtig aan, goed gekozen. Ook de tekst ‘Het Kremlin, de CIA en de strijd om een verboden boek’ maakt duidelijk waar het om gaat.
Het boek begint met de aankomst van de Italiaan Sergio D’Angelo bij de datsja van Pasternak in mei 1956. Hij was degene die het manuscript van Pasternak’s boek meenam naar Italië om bij uitgever Feltrinelli te vertalen en uit te geven.
Dan volgt een mooi en prachtig geschreven gedeelte over het leven van Boris Pasternak, wat natuurlijk dichtbij het verhaal van Joeri Zjivago ligt, omdat het autobiografisch is. De dichter, de schrijver en natuurlijk het ontstaan van de roman. De omstreden roman, waarvan de wereld niets mocht weten, maar toch naar Italië gesmokkeld werd. En werd begrepen door ons, westerlingen.
Ook Nederland speelde een grote rol bij het drukken van het boek. In 1957 verscheen het in vertaling bij uitgeverij Bruna. In opdracht van de CIA werden in 1958 door het Haagse Mouton & Co elfhonderd exemplaren van het boek gedrukt en uitgedeeld. Honderden exemplaren werden daarna de Sovjet Unie binnengesmokkeld.
Een groot gedeelte van het boek wordt besteed aan de Nobelprijs voor de Literatuur, die in 1958 aan Pasternak toegekend werd. Hij kreeg alleen geen toestemming om bij de uitreiking aanwezig te zijn en de prijs in ontvangst te nemen. Pas in 1989 nam zijn zoon Jevgeni Pasternak de gouden medaille namens zijn vader in ontvangst.
Na het dankwoord volgt er nog een indrukwekkende lijst noten, waar je een complete uitleg krijgt van eerdergenoemde genummerde feiten.
Met verbazing en bewondering heb ik deze bijzonder goede en spannende uiteenzetting van Finn en Couvée gelezen. Ze hebben erg goede research gepleegd en zich in de zaak vastgebeten om niet meer los te laten. De informatie hebben ze uit verschillende landen verzameld. Jaren van intensief onderzoek zijn aan dit boek vooraf gegaan.
Helaas is de politieke situatie in Rusland nauwelijks veranderd. Het is nog steeds een land waar corruptie en verdeeldheid de boventoon voeren, en nog steeds heerst er een burgeroorlog.
Dit heeft tot gevolg dat zowel ‘Dokter Zjivago’ als ‘De zaak Zjivago’ tijdloos blijven en ons een goed beeld geven wat zich in Rusland afspeelt.
Peter Finn werkte voor The Washington Post in Moskou, Warschau en Berlijn. Thans houdt hij zich als correspondent voor die krant bezig met nationale veiligheid. Zijn journalistieke werk is vele malen bekroond. Finn schreef in The Washington Post over de publicatiegeschiedenis van Dokter Zjivago.
Petra Couvée is slaviste, schrijft over Russische literatuur en vertaalde werk van onder meer Boris Pasternak en Marina Tsvetaeva in het Nederlands. Zij doceert Nederlands aan de staatsuniversiteit van Sint-Petersburg. Couvée schreef een aantal artikelen over de rol van de BVD in de Dokter Zjivago-zaak.
Uitgeverij: Nieuw Amsterdam
ISBN: 9789046816639
Aantal pagina’s: 384
Prijs: € 24,95
